NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 6 क्रियापदानि तथा धातुरुपाणि

क्रियापदानि (Verbs)
प्रत्येक वाक्य में एक क्रियापद होता है।
यथा-

  • बालकः पठति।
  • अहम् लिखामि।
  • त्वम् किम् करोषि?

क्रियापद धातु से बनता है। संस्कृत भाषा में अनेक धातुएँ हैं। धातु का रूप पाँच लकारों में चलता है। (Each sentence has a Verb. A verb is formed from a root. There are many roots in Sanskrit language. Aroot is conjugated in 5 colto.) –

  • लट्ल कारः- (वर्तमानकाल–Present Tense) सः गच्छति (वह जाता है, He goes)
  • लङ् लकार:- (भूतकाल-Past Tense) सः अगच्छत् (वह गया, He went)
  • लुट्लकारः – (भविष्यत्काल-Future Tense) सः गमिष्यति (वह जाएगा, He will/shall go)
  • लोट्ल कारः- (आज्ञार्थक-mperative Mood) सः गच्छतु (वह जाए, He may go)
  • विधिलिङ् -‘(विधि-विधानार्थक-Potential Mood) सः गच्छेत् (उसे जाना चाहिए, He should go)

लकार का प्रयोग क्रिया का काल अथवा अवस्था दर्शाने के लिए होता है। हम सीख चुके हैं कि ‘लट्’ वर्तमानकाल की क्रिया, ‘लङ्’ भूतकाल की तथा ‘लुट्’ भविष्यत् काल की क्रिया दर्शाता है। आवृत्ति हेतु नीचे ‘पठ्’ धातु के तीनों लकारों में रूप दिए गए हैं। (A लकार is used to denote Time or Mood of action. We have learnt that’लट्’ is used to denote Present Tense, ‘लङ्’ Past Tense and’लुट् is used for Future Tense. Given underneath is the conjugation of the root Ta’ in the three लकार’ as a matter of revision.)

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 6 क्रियापदानि तथा धातुरुपाणि 1

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 6 क्रियापदानि तथा धातुरुपाणि 2

लोट् तथा विधिलिङ
लोट् लकार का प्रयोग आज्ञा, आशीर्वाद, कामना, प्रार्थना, आदेश आदि की अवस्था में होता है। (लोट् is used to express order, prayer, wish, blessing, command etc.) यथा-

  • बहिः गच्छ। (बाहर जाओ-Go out)
  • आयुष्मान् भव। (आयुष्मान् होवो–May you have long life)
  • सर्वे भवन्तु सुखिनः। (सब सुखी हों-May everyone be happy)

विधिलिङ् का प्रयोग विधि-विधान, नियम आदि की अवस्था में किया जाता है। (Potential Mood is used to express rules and regulations—that which ought to be done.)
यथा-

  • समये अप्ठेत्, समये च क्रीडेत्। (समय पर पढ़ना चाहिए और समय पर खेलना चाहिए-One should study at the proper time and play at the right time.)
  • स्वच्छं जलम् पिबेत् । (साफ पानी पीना चाहिए-One should drink clean water.)
  • वयम् स्नेहेन वसेम। (हमें प्यार से रहना चाहिए-We should live amicably.)

अधोदत्तानि रूपाणि प्रयोगं च अवलोकयत। (नीचे दिए गए रूप तथा प्रयोग देखिए। Examine the conjugation and usage given below.)
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 6 क्रियापदानि तथा धातुरुपाणि 3
लोट् -प्रयोगः- छात्र: उच्चैः पठतु।
हे छात्राः! उच्चैः पठत।
सर्वे उच्चैः पठन्तु।
पीयूष ! त्वम् अपि पठ।

विधिलिङ-प्रयोगः- छात्र: सावधानं पठेत्।
यूयम् सावधानं पठेत।
सर्वे सावधानं पठेयुः।
पीयूष ! त्वम् अपि सावधानं पठेः।

अवधेयम्-लोट् तथा विधिलिङ् अवस्था दर्शाते हैं, काल नहीं। क्रिया का काल दर्शाने के लिए लट् लङ् व लृट् का ही प्रयोग किया जाता है। लोट् (Imperative Mood) and विधिलिङ् (Potential Mood) are used to denote Mood not Tense.
भू (होना—to be)
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 6 क्रियापदानि तथा धातुरुपाणि 4

दृश् (पश्य्) (देखना—to see)
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 6 क्रियापदानि तथा धातुरुपाणि 5

स्था (तिष्ठ) (ठहरना—to stay)
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 6 क्रियापदानि तथा धातुरुपाणि 6

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 6 क्रियापदानि तथा धातुरुपाणि 7

नी (ले जाना—to carry)
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 6 क्रियापदानि तथा धातुरुपाणि 8

गै (गाना to sing)
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 6 क्रियापदानि तथा धातुरुपाणि 9

स्मृ (याद करना to remember)
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 6 क्रियापदानि तथा धातुरुपाणि 10

पा (पीना—to drink)
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 6 क्रियापदानि तथा धातुरुपाणि 11

पाल (पालना—to look after)
ज्ञा (जानना—to know)
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 6 क्रियापदानि तथा धातुरुपाणि 12

उपसर्गपूर्वक-धातवः (उपसर्गपूर्वक धातुएँ। Roots with Prefixes)-

  • आ + गम् (आना, to come) -आगच्छति – आता है/आती है-comes
  • अव + गम् (जानना, to know) -अवगच्छति–जानता/जानती है-knows
  • सम् + गम् (मिलना, to unite) -संगच्छति-मिलता/मिलती है-meets
  • निः + गम् । (निकलना, to come out) -निर्गच्छति-निकलता/निकलती है-comes out
  • प्र + नम्। (प्रणाम करना, to bow) -प्रणमति–प्रणाम करता/करती है-bows
  • उत् + स्था। (3871, to get up) -उत्तिष्ठति-उठता/उठती है-gets up
  • नि + वस् (निवास करना, to live) –निवसति–निवास करता/करती है-lives
  • उप + वस् (उपवास करना, to fast) -उपवसति-उपवास करता/करती है-fasts
  • आ + नी (लाना, to bring) -आनयति-लाता/लाती है—brings
  • अनु + भू (अनुभव करना, to experience) -अनुभवति–अनुभव करता/करती है-experiences.
  • अनु + सृ (अनुसरण करना, to follow) –अनुसरति–अनुसरण करता है/करती है- follows.
  • वि + ह (विहार करना, to wonder) -विहरति-विहार करता/करती है—roams around.

जब’ धातु’ में उपसर्ग जोड़ा जाता है तो प्राय: अर्थ में परिवर्तन आता है; यथा-गच्छति और आगच्छति के अर्थ में अन्तर है, किन्तु कभी-कभी ‘उपसर्ग’ जुड़ने पर अर्थ में अन्तर नहीं आता है; जैसे-नमति और प्रणमति के अर्थ में कोई अन्तर नहीं। उसी प्रकार वसति और निवसति का अर्थ भी एक ही है।

(When a prefix is added to a root it often brings about a change in the meaning of the root. However, sometimes the meaning is not changed, only highlighted. In नि + वस् or प्र + नम् the meaning of the root does not undergoa change, as वसति and निवसति mean the same. So also नमति and प्रणमति.)

स्मरणीयम् -उपसर्गपूर्वक धातु का पहले रूप चलाएँ तत्पश्चात् उपसर्ग जोड़ें। (Conjugate the root before adding the prefix. यथा-आ + नयति = आनयति, आ + अनयत् = आनयत् ; आ + गच्छति = आगच्छति, आ + अगच्छत् = आगच्छत्, निर् + गच्छति = निर्गच्छति, निर् + अगच्छत् = निरगच्छत् इत्यादि ।)

आत्मनेपदिनः धातवः – संस्कृत में धातुओं को दो वर्गों में बाँटा गया है। कुछ धातुएँ परस्मैपदी होती हैं; जैसेपठ्, गम्, भू, वद्, नम्, पच्, पत् आदि और कुछ आत्मनेपदी होती हैं; जैसे-लभ्, सेव, शुभ्, वृत्, वृध्, जन् आदि। आत्मनेपदी धातुओं के रूप भी पाँच लकारों में चलते हैं, किन्तु धातु के साथ जुड़ने वाले प्रत्यय भिन्न होते हैं। (In Sanskrit roots have been divided into two groups. Some roots like पछ्, गम्, भू etc. belong to परस्मैपदी group and roots such as लभ्, सेव, मुद् etc. are termed आत्मनेपदी. The आत्मनेपदी roots, like the परस्मैपदी ones, are also conjugated in five लकार, but the suffixes they take are different.)
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 6 क्रियापदानि तथा धातुरुपाणि 13
लुट्-सेविष्यते, सेविष्येते, सेविष्यन्ते
कुछ सामान्यत: प्रयोग में आने वाली आत्मनेपदी धातुएँ-Some commonly used आत्मनेपदी roots.
1. लभ् (पाना, to get) –लभते, अलभत, लभताम्, लभेत, लप्स्यते ।
2. मुद् (प्रसन्न होना, to enjoy) –मोदते, अमोदत, मोदताम्, मोदेत, मोदिष्यते ।
3. मृ (मरना, to die) –म्रियते, अम्रियत, म्रियताम्, म्रियेत, मरिष्यति ।
4. जन् (पैदा होना, to be born) —जायते, अजायत, जायताम्, जायेत, जनिष्यते।
5. शुभु (शोभा देना, to look beautiful) –शोभते, अशोभते, शोभताम्, शोभेत, शोभिष्यते ।
6. वृध् (बढ़ना, to grow) -वर्धते, अवर्धत, वर्धताम्, वर्धेत, वर्धिष्यते ।
7. वृत् (होना, to be) – वर्तते, अवर्तत, वर्तताम्, वर्तेत, वर्तिष्यते ।

अभ्यासः (Exercise)
प्रश्न 1.
रिक्तस्थानानि पूरयत। (रिक्त स्थान को भरिए -).
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 6 क्रियापदानि तथा धातुरुपाणि 14
उत्तरम्:
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 6 क्रियापदानि तथा धातुरुपाणि 15

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 6 क्रियापदानि तथा धातुरुपाणि 16
उत्तरम्:
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 6 क्रियापदानि तथा धातुरुपाणि 17

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 6 क्रियापदानि तथा धातुरुपाणि 18
उत्तरम्:
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 6 क्रियापदानि तथा धातुरुपाणि 19

प्रश्न 2.
कोष्ठकदत्तस्य धातोः उचित-रूपेण वाक्यानि पूरयत—(कोष्ठक में दी धातु के उचित रूप द्वारा वाक्य पूरे करें-)
1. सूर्यः पूर्वस्यां दिशायाम् उदयं ……………………………… (गम्)।
2. ह्यः विद्यालये अवकाशः ……………………………… (अस्) ।
3. ऋषि: वाल्मीकि रामायणम् ……………………………… (रच्)।
4. यदि त्वं परिश्रम ……………………………… (कृ) तर्हि सफल ……………………………… (भू)।
5. अधुना वयम् दूरदर्शनम् ……………………………… (दृश्) ।
6. अहं त्वां श्व: दिल्ली-दर्शनाय ……………………………… (नी)।
उत्तरम्:
1. गच्छति
2. आसीत्
3. अरचयत्
4. करिष्यसि, भविष्यसि
5. पश्यामः
6. नेष्यामि।

प्रश्न 3.
उदाहरणम् अनुसृत्य रिक्तस्थानानि पूरयत (उदाहरण के अनुसार रिक्त स्थान को भरिए-)
उदाहरणम्-मोहितः मन्दं मन्दं लिखति। मन्दम् मन्दम् मा लिख।
1. बालक: मार्गे धावति । 1. मार्गे ……………………… ………………………………|
2. दीपिका उच्चैः हसति । 2. उच्चैः ……………………… ………………………………|
3. रोहितः दूरदर्शनं पश्यति । 3. दूरदर्शनम् ……………………… ………………………………|
4. सुवीरः बहिः गच्छति। 4. बहिः……………………… ………………………………|
5. बालिका मलिनं जलं पिबति। 5. मलिनं जलम् । ……………………… ………………………………|
उत्तरम्:
1. धाव
2. मा हस
3. मा पश्य
4. मा गच्छ
5. मा पिब।

प्रश्न 4.
शुद्धं विकल्पं चिनुत-(शुद्ध विकल्प को चुनिए-)
1. छात्रा: श्लोकम् उच्चैः ………………………………… (पठतु, पठ, पठन्तु)
2. हे बालकाः ! सायं बहि ………………………………… (क्रीडथ, क्रीडत, क्रीडन्ति)
3. हे सुनीते ! कक्षायाम् तूष्णीं ………………………………… (तिष्ठसि, स्थास्यसि, तिष्ठ)
4. हे बालिकाः ! कोलाहलं मा ………………………………… (कुरु, कुरुतम्, कुरुत)
5. अधुना सुनीता सङ्गीतशालायाम् ………………………………… (गच्छ, गच्छसि, गच्छतु)
उत्तरम्:
1. पठन्तु
2. क्रीडत
3. तिष्ठ
4. कुरुत
5. गच्छतु।

प्रश्न 5.
उचित विकल्प चित्वा कोष्ठकदत्तस्य धातोः विधिलिङ्रूपेण प्रत्येकं वाक्यं पूरयत–
(उचित विकल्प चुनकर कोष्ठक में दी गई धातु के विधिलिङ् रूप द्वारा प्रत्येक वाक्य को पूरा कीजिए-)
1. वयम् प्रतिदिनम् व्यायाम: ………………………………… (कृ)। (कुर्याम्, कुर्याम, कुर्मः)
2. स्वच्छं जलं ………………………………… (पा)। (पिबतु, पिब, पिबेत्)
3. त्वम् कक्षायां तूष्णी ………………………………… (स्था)। (तिष्ठ, तिष्ठेयुः, तिष्ठे:)
4. यूयम् पठन-काले चलचित्रं न ………………………………… (दृश् )। (पश्यथ, पश्येत, पश्येत्)
5. छात्रा: यथाकालं विद्यालये ………………………………… (आ + गम् )। (आगच्छेत्, आगच्छन्ति, आगच्छेयुः)
उत्तरम्:
1. कुर्याम
2. पिबेत्
3. तिष्ठे:
4. पश्येत
5. आगच्छेयुः।

प्रश्न 6.
उचितक्रियापदेन वाक्यपूर्तिः क्रियताम्।
(उचित क्रिया-पद से वाक्य की पूर्ति कीजिए। Fill in the blanks with the appropriate verb form.)
गमिष्यामः, गच्छेयुः, गच्छत, अगच्छाम, गच्छन्ति।
1. छात्रा: प्रतिदिनं खेलितुम् क्रीडाक्षेत्रं …………………………………।
2. ते क्रीडाकालांशे पंक्त्या क्रीडाक्षेत्रम् ………………………………… |
3. हे बालकाः!, अधुना क्रीडाकालांशः; यूयम् क्रीडाक्षेत्रम् …………………………………।
4. ह्यः महती वृष्टिः अभवत्, वयं क्रीडितुम् न ………………………………… |
5. श्वः वयं खेलनाय अवश्यं
उत्तरम्:
1. गच्छन्ति
2. गच्छेयुः
3. गच्छत
4. अगच्छाम
5. गमिष्यामः।

More CBSE Class 8 Study Material